یکی از کاخهایی که به فرمان متوکل ، خلیفه عباسی ، در نیمه نخست سده سوم بر کرانه شرقی رود دجله ساخته شد. نام این کاخ در منابع تاریخی و جغرافیایی به صورتهای مختلف چون بلکوارا (یعقوبی ، منجم)، بَزکُورا )طبری)، برکوارا (شابشتی ، سهراب)، برکوار )شابشتی ، ثعالبی)، بزکوارا (یاقوت حموی ) و برکوان آمده است (یاقوت حموی). عواد ضبط درست آن را برکوارا به معنای لذیذ و گوارا دانسته است ، نه بزرگوارا، زیرا این واژه را ایرانیان از اسماءالله می دانستند و این ترکیب ندایی معنای «ای قصر بزرگ » می دهد و بعید می نماید که متوکل (232ـ247) چنین نامی بر این قصر نهاده باشد.
محل بناهای نیمه ویران بلکوارا که هم اکنون المنقور نامیده می شود ) هرتسفلد، کرسول ، حسنی ، عمید)، در حدود شش کیلومتری جنوب شهر سامره جدید و در منتهی الیه جنوبی ناحیه وسیع ویرانه های حفاری شده سامره قرار دارد (کرسول ، زکی محمد حسن). به نوشته یعقوبی بلکوارا در پشت ( جنوب) مطیره و رو به شرق و در واقع بر کرانه شرقی رود دجله و در نیمه راه مطیره به قادسیه ، در پایین سه نهر کوچک منشعب از دجله قرار داشته است (سهراب ، لسترنج) و به نظر می رسد که آبراهی نیز درون کاخ وجود داشته که آب نهری از دجله در آن جریان می یافته است . (هرتسفلد، عمید) .
بنابر منابع تاریخی ، متوکل برای خود و هر یک از پسرانش ، قصرهایی در کنار دجله بنا نهاد و بلکوارا را نیز برای معتز (252ـ255) ساخت (یعقوبی ؛ شابشتی ؛ منجم). به گفته شابشتی ، متوکل برای ساختمان این بنای عظیم مبلغ بیست هزار هزار (بیست میلیون ) درهم هزینه کرد (یاقوت حموی). به نوشته وی طول تالار صد ذرع و عرض آن پنجاه ذرع بود و تنها با یک قالی ابریشمین زربافت ـ از قالیهایی که عباسیان از امویان گرفته بودند ـ فرش شده بود. در زمان متوکل عمارتهای متعددی در دو سوی دجله ساخته شد که از بلکوارا در جنوب تا دُور در شمال گسترش می یافت (لسترنج ) .
هرتسفلد تاریخ ساخت بنای بلکوارا را میان سالهای 240ـ 245 دانسته است ، اما کرسول با توجه به کتیبه ای که هرتسفلد در تالار بهاری این کاخ یافته و بر روی آن عبارت «الامیر المعتز بالله بن امیر المؤمنین »، به خط کوفی ساده ، آمده است ، چنین استدلال می کند که بنابر روایت مورخان اسلامی (ابن اثیر)، معتز لقب امیر (ولایتعهدی ) را در 235 دریافت کرده است و ازینرو بایستی این کاخ پس از 235 و پیش از 245 که متوکل سرگرم بنیاد شهر جعفریه بوده ، ساخته شده باشد (هوگ ، کونل ، و زکی محمد حسن ، تاریخ ساخت بنا را بین 240ـ245 دانسته اند). هرتسفلد از دوازده ژوئیه تا نهم اکتبر 1911 کاوشهایی در بلکوارا انجام داد و آثار معماری جالبی در آن یافت .
ویژگیهای معماری . بلکوارا قصر بزرگی است رو به دجله با منازل مسکونی یک طبقه با حدود پنجاه اتاق و تالارها و حیاطهای متعدد که تماماً از خشت ساخته شده است (کونل ، هوگ). حصاری چهارگوش ، که هر ضلع آن 1250متر است ، این محل را، که دارای سه دروازه در وسط دیوارهای شمالی ، غربی و شرقی است ، احاطه کرده است . دیوار جنوبی ، که رو به کرانه های دجله است ، دروازه ای نداشته (هرتسفلد، کرسول ، عمید)، پانزده متر بالاتر از سطح دریاست و برجهایی نیز در کناره های آن قرار دارد (هرتسفلد، کرسول). دومین حصار کاخ در همین ضلع قرار دارد که از ساحل تا نقطه تقاطع دو خیابان اصلی امتداد داشته ، 460× 575متر مساحت دارد و با دیواری برجدار احاطه شده است (کرسول ، هرتسفلد). در خارج این حصار باغی مرکب از چهار بخش بوده که در کنار آن لنگرگاهی وجود داشته است . دیوارهای باغ با ستونهای چهارگوش توکار، تا نزدیک ساحل ادامه داشت و با کلاه فرنگیها تزیین شده بود(هرتسفلد، کرسول ، عمید، هوگ ) .
بخش درونی کاخ .این بخش دارای یک ورودی بزرگ در وسط دیوار شمال شرقی است که درست در مرکز میدانی چهارگوش در محل تقاطع خیابانها قرار دارد . این محوطه چهارگوش ، مانند کاخ المَشتی ' و العاشق به سه بخش موازی تقسیم می شود. بخش میانی شامل درهای پشت سرهم ، حیاطهای تشریفات و اتاقهای شاه نشین است . در دو طرف بخش میانی کاخ خانه های انفرادی بسیار تنگاتنگ هم ساخته شده که شبیه خانه های شخصی سامرا و شامل شانزده اتاق است که حیاطهایی در اندازه 3×2 در پیرامون آن قرار دارد و محل اقامت خانواده و احتمالاً حرم ولیعهد بوده است (کرسول ، هرتسفلد) .
در این قصر سه حیاط و نُه تالار، که به شکل صلیب منظم شده اند، وجود دارد و قرینه سازی محوری در آن رعایت شده است .
در بخش شمالی قصر نهادهای مختلفی وجود داشته است از جمله بازار، حیاطهای بزرگ برای سربازانِ محافظ و همچنین احتمالاً محوطه وسیعی برای بازی چوگان ) هرتسفلد، کرسول ) .
مساجد .این کاخ دارای دو مسجد بوده است . مسجد اول با ابعاد 35×15متر در حیاط شمالی و نزدیک به دروازه های سه گانه قرار دارد و دارای دو ردیف ستون هشت تایی از چوب ساج و مرمر بوده است . مسجد دوم که کوچکتر بوده در قطعه جنوبی و نقطه مقابل مسجد اوّل قرار داشته و در ابعاد 32/10×76/7 متر و از خشت ساخته شده بوده است . از آنجا که قصر نسبت به قبله 45 درجه اختلاف جهت دارد، این انحراف را در مساجد نیز می توان مشاهده کرد (کرسول ) .
تزیینات . تزیینات در بلکوارا یک دست و یکپارچه است و تأثیر زیباشناختی آن ناشی از سفال نماهای فوق العاده آن می باشد که درک مفهوم جاودانگی از آنها حاصل تکرار آن تزیینات است . اما در خانه های شخصی کاخ ، نقش و نگار دیوارها دارای تنوع بیشتری است (کرسول) . دیوارهای تالارها و اتاقها با گچبری تزیین شده و از این نظر با بنای ابن طولون در جنوب قاهره قابل مقایسه است (زکی محمد حسن). همچنین در سراسر دیوارهای تالار اصلی سه ردیف تاقچه تزیینی ایجاد شده است . در اتاقهای کوچک تاقچه ها در پایین قرار دارند . بعضی اتاقها نیز مانند کلاه فرنگی نزدیک رودخانه به غیر از گچ کاری تزیینی با نقاشیهای دیواری و طلاکاری تزیین شده است . نماهای رو به حیاط و باغ دارای قوسهای سه گانه ای نظیر بیت الخلیفه و المشتی است که قوس وسطی از نظر ارتفاع و اندازه قوس بزرگتر و مقتبس از ورودیهای خیابانها و طاق نصرتهای یونانی است (هرتسفلد، کرسول ) . در این نماها کاشیهای لعابدار با زمینه طلایی کار شده است که نقش مایه آنها پیچکهایی به رنگ سبز است که بتدریج از سبز روشن به سبز تیره تغییر می یابد؛ رنگ صدفی نیز برای غنچه ها و میوه ها و رنگ طلایی در زمینه ها تقریباً به یک نسبت به کار گرفته شده است . درهای اتاقها از چوب عالی ساخته و کاملاً با نقاشی و روکش طلایی پوشیده شده و با میخهای مسی با روکش طلایی تزیین گردیده است . پنجره ها دارای شیشه های رنگی بزرگ آبی تیره ، اخرایی روشن و تیره و سبز تیره بوده که با قابهایی دایره ای تزیین شده بود ) کرسول ، هرتسفلد). سقف تالارهای بزرگ با چوب و سقف اتاقهای کوچکتر به سبک یونانی با آجر قاب بندی صندوقچه ای (قاب بندگود چند ضلعی ) پوشیده شده است (کرسول). برای تزیین نماهای خشتی بنا، در حیاط اول و بخشهای جنبی آن و نیز اتاق شاه نشین از دوغاب گل سفید استفاده شده بود ) هرتسفلد( .
بنای کاخ بلکوارا از نظر ابعاد و عناصر معماری شباهت زیادی به کاخ المشتی و اُخَیضر دارد (هرتسفلد). به نظر کونل تاثیر معماری بناهای تیسفون و حیره و اقتباس از شکل معماری قصرهای اروپایی به شکل T در کاخ بلکوارا مشهود است (زکی محمد حسن). افزون بر این به نظر می رسد که این بنا الهام بخش معماران کاخ توپ قاپوسرای در استانبول ، بویژه در بخش مرکزی مجموعه تالار تاجگذاری و ایوانهای آن ، بوده است (هوگ ) .
منابع : ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، عبدالملک بن محمد ثعالبی ، ثمارالقلوب ، زکی محمد حسن ، فنون الاسلام ، عبدالرزاق حسنی ، العراق قدیماً و حدیثاً سهراب ، کتاب عجائب الاقالیم السبعه الی نهایه العماره ، علی بن محمد شابشتی ، الدّیارات ، محمدبن جریر طبری ، تاریخ الطبری ، طاهر مظفر عمید، العماره العباسیه فی سامراء فی عهدی المعتصم و المتوکل ، کورکیس عوّاد، ذیل کتاب الدّیارات للشّابشتی ، ارنست کونل ، هنر اسلامی ،اسحاق بن حسین منجم ، آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهوره فی کّل مکان ،جان هوگ ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی ، ، یاقوت حموی ، معجم البلدان ، احمدبن اسحاق یعقوبی ، البلدان ،
انتشار یافته برای اولین بار در این وبگاه
منبع : ناشناخته