سفال فراوانترین ، ارزانترین ، شکننده ترین و متنوع ترین کالای مصنوعی بوده که انسان باستان از دوران نوسنگی به بعد در اختیار داشته است . سفال عمده ترین وسیله برای حمل و نقل کالا و تنها وسیله برای پخت و پز ، انبار کردن محصولات غذایی کشاورزی و دامی و نگهداری آب بود . سفال به دلایل گوناگون از جمله تولیدی و صادراتی بودن و کاربرد آن در حمل و نقل کالاهای تجاری بهترین گونه فرهنگی در شناخت اقوام و جوامع به شمار می آید و برای مطالعه ارتباط میان واحد های مختلف یک فرهنگ منطقه ای از یک سو و فرهنگ های فرا منطقه ای از یک سوی دیگر ، اهمیت بسیار زیادی دارد .
سفال کالایی است که با وجود سادگی آن برای مطالعات باستان شناسی بسیار اهمیت دارد ، نقوش روی سفال های گورستان شوش ترکیبی هستند از پنداشت ، مهارت ، سبک و ماهیت مواد مصرفی . یک ظرف سفالی ترکیبی است از کیفیت گل و مهارت سفالگر و توجه او به جزئیات و ارزش های زمانه خود که آنها را در نقوش منعکس می کند ، عموماًٌ قبول داریم که وقتی مردم موفق شدند شکل های طبیعی و هندسی با ظرافت روی سطوح قوس دار ترسیم کنند در همان حال توانستند در نقوش ایده هایی را تشخیص دهند که به پنداشت آنها از جهان باز می گشت . (هول ، 1383 ، ص 50 )
شوش یکی از قدیمی ترین استقرارگاه های انسان در طول ماقبل تاریخ و دوران تاریخی بوده است که همیشه شایستگی بهترین بررسی ها را دارد مردمان این شهر در طول تاریخ همیشه در رواج و گسترش هنر و صنعت پیشگام بوده اند ، کمااینکه شاید همین میل به توسعه هنر و صنعت که در میان مردمان این سرزمین وجود داشته است باعث طول حیات این شهر شده است . در این ناحیه فلات ایران همه چیز دست به دست هم داده است تا باعث شکوفایی استعدادهای مردمان شود ؛ شوشی که از هزاره چهارم پیش از میلاد به عنوان یک شهر شناخته می شود ، خیلی زود تر از دیگر مناطق ایران وارد این مرحله جدید شد . همه هنرها در این شهر به بهترین نحو رو به رشد گذاشت ، یکی از این هنرها ، هنر و فن سفالگری می باشد که می توان همیشه بهترین نمونه ها را از این شهر برای نمونه بیان کرد . نقوش ایجاد شده در روی سفالینه های شوش مانند همه ی شهرهای دیگر از علایق مردمان شوش خبر می دهند انواع نقوش گیاهی و حیوانی و انسانی در پیش از تاریخ گواهی بر همین موضوع است اما نقوشی با موضوع اجتماعی نیز وجود دارد که نباید فراموش کرد ، قدیمیترین نمونه های مکشوفه از این نقوش در محوطه های پیش از تاریخی چون سیلک کاشان،شوش، چشمه علی و... انسان را در حالتهای مختلف نیایش، شکار، عروسی، ضیافت، رقص، دعا و نواختن موسیقی نشان میدهد (حسینی ، 1391 ، ص 64 ) .
در این قسمت از نوشتار شایسته است که اندکی در باره ویژگی فیزیکی سفال مطالبی بیان شود تا به درک درستی از هنر و فن سفالگری در شوش و این هنر مردمان شوش دست یابیم ، خصوصیات فیزیکی سفال را می توان از زوایای گوناگون مورد بررسی قرار داد ، خصوصیاتی که می توان از آن در دوام بخشیدن یا زیبا کردن سفال سود برد . چنان که سختی ، نرمی و استحکام سفال نمودار توان آن در کاربرد های گوناگون است و رنگ و شفافیت آن خوشایند چشم . به گواه مطالعات صورت گرفته ییرامون سفال شوش می توان این هنر را در میان مردمان شوش به بهترین شیوه یافت ، بنابراین ویزگی های فیزیکی سفال به دو عامل بستگی دارد یکی مواد شیمیایی موجود در گل سفال و دیگری نحوه پخت آن . (مجید زاده ، 1370 ، ص 8 ) .
همان طور که ارائه شد شوش یکی از مراکز تمدنی مهم جهان باستان بوده که از دوران گذشته تا دوران حاضر به حیات خود ادامه داده است . با وارد شدن فرهنگ و اندیشه اسلامی به ایران شاهد تغییراتی گاهاً بنیادی در ساختارهای مختلف فرهنگ و جامعه ایرانی هستیم در این دوران اگر چه شوش به عنوان یکی از مراکز مهم شناخته شده نبود اما همچنان به طور پررونق و فعالانه به حیات خود ادامه می داد ، باید در نظر داشت که یکی از قدیمی ترین مساجد جامع ایران در صدر اسلام در شوش بر پا شده که گواه بر جمعیت بالای این شهر می باشد که به مرور زمان از این جمعیت کاسته شده است .
در دوران اسلامی ساختن ظروف سفالی در ایران بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت ، زیرا در این دوران بخصوص اوایل آن غذا خوردن و آشامیدن در ظروف طلا و نقره مکروه بود به همین جهت سفال سازان سعی کردند هنر خود را تکمیل کنند که نیم نگاهی هم به این فناوری در دوران قبل (ساسانی ) داشته اند و در ادامه با توجه به پیشرفت این هنر تصمیم گرفتند ظروف سفالینی بسازند که درخشش طلایی داشته باشد (خالدیان ، 1387 ، ص 20 ).
هنرمندان سفالگر ، نقاش ، خوشنویس و ... در این دوران جدید با همکاری یکدیگر توانستند همچنان با تولیدات زیبای سفالی خود ، شوش را در آن دنیا همچنان مطرح کنند . متاسفانه در کمتر نقطه ای از میدان های فرهنگ و تمدن اسلامی کاوش های مستمر باستان شناسی انجام پذیرفته است ، به استثنای چند فصلی که در بعضی از محوطه ها از جمله در شوش صورت گرفته است که آن هم به پایان و سرانجام مطلوبی نرسیده است و گزارشی ساده از تحولات سفالی در شوش منتشر شده که کار را به جایی نمی برد (کامبخش ،1389 ص 454 ) . با اینکه شوش یکی از مراکز مهم در تاریخ ایران بوده اما باید عناون کرد آن طور که شایسته است که دوران اسلامی این شهر پرداخته نشده و عموماً تحقیقات معطوف به دوره پیش از تاریخ و تاریخی این شهر بوده است .
در طی سه سده اولیه اسلامی علاوه بر اجرای لعاب های ساده به تبعیت از صنایع دوره ساسانی کوزه ها و خمره ها و اشیای سفالینی ساخته می شده که یا ساده بودند یا اینکه با تزیینات گیاهی و جانوری و نقوش اسلیمی و گل و برگ آراسته می گردیدند . انواع سفال نقش کنده و نقش افزوده و قالب خورده در شوش ساخته می شد ، خمره معروف منقوش شوش که دارای خط کوفی تزیینی به شکل گل و گیاه و اسلیمی و سر عقاب و متعلق به سده دوم هجری است ، با طرحی به سیاق دوره ساسانی و در ترکیبی با نشیمنگاه کم اتکا ساخته شده که بنا به سنت ساخت سفال های بزرگ در بعضی از نقاط ایران باید در پایه یا ماسه قرار گیرد (همان ، 458)
در شوش اسلامی انواع مختلف از سفالینه ها با روش های مختلف تزیینی تولید می شد از نمونه آنها سفالینه با لعاب پاشیده می باشد ؛ در قرن دوم هجری ، همزمان با حکومت عباسیان ، ارتباط ایران با کشور چین گسترش یافته و بسیاری از دست ساخته های هنری چین از راه دریا و خشکی به سرزمین های اسلامی از جمله ایران و عراق و مصر صادر می گردید . در این زمان که مصادف با دوره تاریخی تانگ در کشور چین است ساخت نوعی سفالینه که همان شیوه تزیین بالعاب پاشیده است در چین متداول بوده و در اثر تجارت به کشورهای اسلامی صادر می شده است ، در کاوش های باستان شناسی این نوع سفالینه های صادراتی ساخت چین در شهرهایی چون شوش و سیراف و ... بدست آمده است ( کیانی ، 1364 ، ص 21).
در قرن سه هجری ظروف سفالینی در نیشابور ساخته می شد که در این ظروف اثر هنر چینی دیده نمی شود ، تمام روی جام ها و بشقاب ها را از نقوش مختلف پوشانده اند . نمونه این دست از ظروف بشقاب هایی است که مانند جام های زرین عهد ساسانی منقوش ، به نقوش اسب سوار و مرغ و طاووس و گل و بلبل است . از این نوع ظروف در حوالی شوش نیز ساخته می شد و نمونه هایی از آن در موزه ی ایران باستان در تهران و موزه های مغرب زمین موجود است(وزیری ،1383 ، ص 245) . اما تکنیک بسیار زیبا و چشم نواز لعاب زرین فام که در میان اندیشمندان ،انتساب آن به یکی از مراکز مهم سفالگری اسلامی مورد اختلاف است ؛ جای تامل بیشتری وجود دارد . الیور واتسون یکی از اندیشمندان در این زمینه با مطالعه سفالینه های موجود در ایران و مصر بر این عقیده است که ابتدا لعاب تزیینی زرین فام در مصر تولید و سپس به دیگر نقاط جهان اسلام احتمالاً عراق و از آنجا به ایران صادر شده است (واتسون ، 1390 ، صص 16 – 24 ). با این حال ، آنچه مسلم است ، این موضوع و انتساب ها بدون مطالعه دقیق و بدور از تعصبات خاص اگر نباشد مفید نخواهد بود . برای مثال خانم لیلا رفیعی در کتاب " سفال ایران از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر " و همچنین سیف الله کامبخش فرد در کتاب " سفال و سفالگری در ایران " شوش را از مراکز اولیه تولید سفال زرین فام می دانند و تاریخ قرن سوم هجری را برای اولین تولیدات زرین فام ارائه داده اند . اما متاسفانه با این وجود در این زمینه مطالعات جامع و مفیدی صورت نگرفته است .
با این حال تکنیک زرین فام ، شیوه تزیینی بسیار زیبا بوده که هنر سفالینه سازی را در جهان اسلام متحول ساخته است و سفالگران و هنرمندان را به تولید این شیوه سود آور ترغیب کرده است . برای اولین با در دوره عباسیان با ظهور و ابداع این شیوه رو به رو هستیم این روش در کل امپراطوری بکار گرفته شد ؛ سفال زرین فام دوره عباسیان به چهار گروه تقسیم می شود : الف : لعاب زرین فام به رنگ های اخرایی و قهوه ای روی مینا ، مانند نمونه های سفال ری . ب : ظروفی که در آنها رنگ های اخرایی و قهوه ای به طور یکنواخت با لعاب زرین فام پوشانده شده و در شوش پیدا شده است . پ : لعاب زرین فام که به وسیله دو رنگ قرمز و زرد بدست آمده است و متعلق به شوش است . ت : لعاب طلایی روی زمینه قرمز یاقوتی یا آبی لاجوردی ، متعل به ری . نقوش شامل برگ ها و نیمه برگ های نخل و خطوط شطرنجی است که در مدت سه چهارم اول قرن سوم هجری قمری بکار می رفته است . (رفیعی ، 1377، ص 82 )
هنرمندان شوش در زمینه بکار گیری شیوه تزیینی آبی و سفید نیز پیشتاز دیگر هنرمندان ایرانی بوده اند ، شیوه ای که در دوره ایلخانی و صفوی به طور گسترده مورد استفاده مردمان بوده و در کارگاه های سفالگری مختلف این دوران ها تولید می شده است . با این حال برخی از محققان بر این عقیده اند که این سفالینه خیلی پیشتر از این در ایران مورد استفاده بوده است و در کارگاه های سفالگری شهر شوش تولید می شده است ، برخی قدمت ساخت این نوع سفال را قرون اولیه اسلامی ( سوم و چهارم هجری ) می دانند که نوعی از آن معروف به نقاشی زیر لعاب کبالت و متشکل از لعاب نخودی و نقوش لاجوردی است . این گونه ظروف با نقشمایه ی گل های چند پر ، برگ نخل و گاهی کتیبه ی کوفی ، در مراکز صنعتی – هنری نیشابور و شوش ساخته می شد (محمدی فر- بلمکی ، 1387 ، ص 98).
از شیوه های هنرمندانه تولید سفاال در شوش ، سفال لعاب یکرنگ است در قرن پنجم این شیوه به دلیل ازدیاد جمعیت و سرعت عمل و زیبایی های این شیوه ، مورد استفاده قرار گرفت ، بکار گیری گل سفید یا خاک چینی که نوعی کائولین است امکان ساخت کاسه و پیاله های بسیار زیبا و سبک و ظریفی را فراهم می سازد که در اصطلاح هنر سفال سازی به بدل چینی معروف است ، بررسی های انجام شده نشان می دهد که سفالگران برای تهیه خمیر این نوع سفال از گل نرم یا خاک چینی ، خمیر شیشه و خاکستر استفاده می کردند ،(توحیدی ، 1387 ص 270)
انتشار یافته برای اولین بار در این وبگاه
"ذکر منبع حرفه یی گری شما را نشان میدهد"