مختصری در باب شکار و شکارگری

شکار و شکارگری علامت و نشانه ای از طرف روزی رسان و عاملی برای رشد بوده است.نخستین معانی، پنداری در رابطه با ارتزاق و بقای حیات بوده و گذر زمان بستری آرام برای تحول مفهوم و استمرار نقش قرار گرفته است.نقشمایه شکار در هنر ایران از ابتدایی ترین حضور بشر (نقاشی دیواری غارها) تا تکامل یافته ترین دست ساخته اش (قالی) وجود داشته و مفاهیمی گوناگون را به واسطه ی سیر زمان و شکل گیری تمدن ها در درون خود پرورده است( احمدی پیام،102،1388).

 

وضعیت شکار در دوره پیش از تاریخ:

مطالعات باستان شناسی در دنیا نشان داد که انسان از روزگاران کهن برای تحمیل خود بر طبیعت و مبارزه با آن از روشهای مختلفی بهره جست که از مهمترین آنها شکار و صید بوده است.انواع دست افزار های به جامانده از انسان در اماکن قبل از تاریخ در دنیا حکایت از آن دارد که صنعت ابتدایی بشر نیز مدیون نیاز او به شکار و صید می باشد.انواع تبر و تیغه های سنگی و پیکان های ساخته شده دست انسان نشان از تفکر و تعقل او دارد." تبرهای سنگی را با جداکردن تراشه هایی از یک قلوه سنگ، یک قطعه سنگ چخماق و یا هر نوع دیگر سنگ موجود می ساختندو معمولا همه طرف سنگ بجز یکجانب آن را می تراشیدند و از سطح صاف این قسمت به عنوان دسته استفاده می کردند" (کوئنل،30،1365).

مبارزه و شکار حیوانات عظیم الجثه همچون فیل برای بشر از امور مهمی به شمار می رفت که سرانجام راه های مقابله با آنها را با بهره گیری  از فکر و اندیشه شان کشف کردند."احتمالا آنها توانسته بودند با کندن گودال سرپوشیده، حیوانات را به دام بیندازند چنان که هنوز بومیان استرالیا به این طریق شترمرغ استرالیایی را شکار می کنند.آنها علاوه بر این، دام دیگری را هم اختراع نموده بودند که امروز نیز بوسیله نژادهای بومی به کار برده می شود. اساس این طرح قطعه چوبی نوک تیز و سنگینی است که بوسیله یک طناب علفی از یک شاخه بلند رو به پایین معلق می ماند و حیوانی که به جلو می رود طناب را پاره می کند و نتیجه این گسستگی، سقوط نیزه سنگین بر روی ستون فقرات اوست". (همان،38). فعالیت های به جا مانده از بشر"اورینیاک" و "ماگدالن" در غارهای پیش از تاریخ راه های دیگری را که بشرجهت غلبه بر حیوانات از آنها بهره جست می نمایاند که نقوش ایجاد شده در غارهای "آلتامیرا" در اسپانیا و "لاسکو" در فرانسه گویای این امر است.این تصویرها که درون خاک پنهان نگه داشته شده تا از آفت مهاجمان و بیگانگان مصون بماند می بایست مفید و معنایی بس مهمتر از تزیین صرف بوده باشد.در واقع اکنون شکی باقی نمانده که ایجاد این نقش ها بخشی از آیین جادویی بوده است که به منظور تامین شکاری موفقیت آمیز اجرا می شده است.این ارتباط نه تنها مبتنی بر آن است که تصویرها همواره در محلی مخفی نقاشی می شده و نیز در آنها خطوطی معرف پیکان ها و نیزه ها رسم می شد که معمولا نوکشان روبه جانوران هدف گیری شده است. توضیح اینکه ظاهرا در نظر انسان عصر پارینه سنگی میان تصویر و واقعیت تفاوت بارزی وجود نمی داشت، چنانکه با ساختن تصویر یک جانور قصد می کردند خود آن جانور را به تصاحب در آورند و با کشتن آن تصویر یقین حاصل می کردند که روح زندگی جانور را گشته اند(جنس،1368، 11-15).

بریدوود درباره حیوانات نقاشی شده در اینگونه غارها می گوید:از نقاشی های روی دیوار و سقف غارها ما نمونه هایی در دست داریم که با بهترین هنر همه اعصار قابل قیاس است.موضوع معمولا عبارت از حیوانات بود، بزرگترین چهارپایان آب و هوای سرد پایان عصر یخ، فیل های عظیم الجثه پشم آلود، کرگدن های پشم آلود، گاو کوهاندار وحشی، گوزن شمالی، اسب وحشی،خرس، گراز و ... بنابراین ما مطمئن هستیم تصاویری را که این مردمان نقاشی کرده اند ساده نبودند تا خیره بنگرند و در شگفت شوند چرا که آنها تصویری را مستقیم از روی تصاویر دیگر نقاشی می نمودند که پیشتر عمل شده بود.بطور کلی این فعل نقاشی بود که اهمیت داشت. بایسته بود که نقاشی راهی دور را در مرموزترین اعماق زمین بپیماید و نقش حیوانی را خلق کند.احتمالا او باور داشت که با انجام این عمل  بر همان گونه حیوانی که آن را در فضای باز شکار کرده بود سلطه جادویی تحصیل نموده است(بریدوود،1363، 135-134).

از دوره پارینه سنگی نجد ایران،در کاوش های غاری در "تنگ پبده" [کوههای بختیاری، شمال شرقی شوشتر] ابزارها و سلاح هایی از سنگ ناصاف [چکش، پیکان، تیغه ، تبرسنگی]، و در نواحی "همیان"  و "میرملاس" (تصویر1) و "دوشه" از توابع لرستان، تصاویرجانوران و آدمیان منقوش بر صخره های قائم به رنگ های سیاه و زرد و سرخ یافت شده است که قدمتشان به 15 هزارسال ق.م. می رسد. صاحبان این آثار از راه شکار دسته جمعی و صید ماهی و گرداوری ریشه و بر گیاهان غذای خود را به دست می آوردند(مرزبان،26،1365). درهر حال مناظر شکارگاه هایی که بر دیواره غارهای لرستان ایجاد شده است گویای این حقیقت است که ساکنین مناطق مختلف لرستان از دیرباز در امر شکارگری و بهره برداری از انواع حیوانات تبحر داشته و حیواناتی که تصویرشان در غارها نقش شده است، بی تردید توسط آنان مورد استفاده بوده است.

تصویر1. نقاشی مربوط به شکار حیوانات مختلف بدست آمده در غار میرملاس لرستان(حیدری باباکمال و دیگران،70،1391)

با توجه به مطالب ذکر شده در مورد موضوعات شکار، می توان گفت که انسانها از دهها هزار سال قبل در مناطق مختلف برای تامین معاش خود به صورت شکار اقدام میکردند.ابزارهای لازم برای شکار عبارت بود از تیغه های سنگی،پیکان ها و انواع تله که انسان به کمک فکر و اندیشه خود آنها را درست کردند.تصاویر به جا مانده در غارها در ارتباط با شکار حیوانات و همچنین بقایای استخوانی حیوانات اعم از چهارپایان و آبزیان،بیانگر و گواه این امر می باشد.با توجه به حیوانات شکار شده می توان گفت که موضوع شکار در دوره پیش از تاریخ  برای رفع نیازهای اقتصادی بوده است.می توان گفت که در کنار این امر اقتصادی، انگیزه های اعتقادی و سحر و جادو نیز وجود داشته است.

 

شکار در دوره ماد:

بررسی آثار به جای مانده از این دوره نشان می دهد علاقه مندی و انجام شکار در دوره ماد یکی از برنامه های معمول خاندان سلطنتی و اطرافیان آنها بشمار میرفته است.نشان دادن اینگونه صحنه ها موید این نظر می باشد و اهمیت موضوع را روشن می شازد. آن گونه که مورخین اظهار می دارند،شکار حیوانات یکی از تفریحات شاه و درباریان او را تشکیل می داد اما مردم ماد از عیش و خوشگذرانی آنان دلخوشی و راضی نبودند.این نکته از آنجا معلوم می شود که وقتی پارسیان به ماد حمله کردند رعایا، شاه و درباریان را ترک گفته به دشمن پیوستند(رضایی،  ،1372، 59).

 

______	گوزن	شیر	گراز	حیوانات شکارشده
______	______	بشقاب نقره ای	مهر سنگی	آثار حاوی نقوش
______	______	______	شکارچی بدون همراه	شخص در حال شکار
______	______	پیاده	سواره با اسب	حالات شکار
تبر	سپر ونیزه	نیزه و کمان	نیزه	انواع سلاح
مذهبی	معیشتی	تفننی معیشتی	تفننی	هدف

جدول شماره 1. مشخصات کلی شکار در دوره ماد

 

شکار در دوره هخامنشیان:

شکار در ایدئولوژی هخامنشیان از چنان جایگاه ممتازی برخوردار بوده که با آموزش و پرورش سلطنتی جوانان اشراف تلفیق و هماهنگ شده بود. اهمیت شکار در تعلیم و تربیت، مضمون واقعی و تکرار شونده کوروپدیا[کوروش نامه] و بسیاری دیگر از گزنفون است(برایان، 515،1381)."شاه شکارچی" یکی از خصایص ایدئولوژیکی سلطنت هخامنشی است.شاه شکارچی راهبر، نخستین فرد در مبارزه و جنگ به حساب می آمد( کخ،1382، 42). لازم به ذکر است که در هیچ کتیبه سلطنتی به ویژگی های شاه بزرگ در شکار اشاره نشده است، جز در چند کتیبه ساختگی که نویسندگان یونانی آنها را انتقال داده اند( برایان،323،1381).تقسیم شکار به اقسام گوناگون در بسیاری از آثار هنری این دوره از نقشبرجیته گرفته تا مهرها و ... به چشم می خورد.

 

گراز	بزکوهی	حیوانات اساطیری	شیر	حیوانات شکارشده
______	نقشبرجسته	مهر مسطح سنگی	مهراستوانه ای سنگی	آثار حاوی نقوش
______	______	شه به همراه حیوانات	شاه به تنهایی	شخص در حال شکار
______	______	پیاده	سواره با اسب و ارابه	حالات شکار
داس و نیزه	شلاق	خنجر	کمان	انواع سلاح
______	تفننی معیشتی	مذهبی تفننی	تفننی	هدف

جدول شماره 2 . مشخصات کلی شکار در دوره هخامنشی

 

شکار در دوره اشکانیان:

اشکانیان قومی سوارکار پرورش دهنده اسب و علاقه مند به شکار بوده اند و اسب و سایر حیوانات در زندگی آنها اهمیت بسزایی داشت که البته به تبعیت از همزیستی با سکاها این تاثیرپذیری ایجاد شده است.آنان بیشتر اوقات خود را در جنگ و شکار و اسب سواری صرف می کردند که در آثار هنری شان مشهود است(تاجبخش، 1372، 302-301). پارتیان باغ وحشهایی داشتند که در آنها انواع حیوانات را نگه میداشتند و در مواقع خاص برای شکار با آنها روربرو می شدند.گرچه شکار در این مکانها خطر کمتری داشته است لیکن شجاعت و شهامت شکارچی را بیان می کرد.گاهی نیز حوادث غیر مترقبه در حین شکار رخ می داد که وردان اول به سبب توطئه ای که برادرش گودرز ترتیب داده بود در شکارگاه به قتل رسید(همان،303-302). در دوره هخامنشی شاه در ارتباط با موضوع شکار است و در دوره پارتی ها الهه مهر و پیوند در حال شکار نقش می شود( احمدی پیام،1388، 104).

 

گرگ	غزال	گوزن	مار	خرس	گورخر	گراز	شیر	حیوانات شکارشده
_____	_____	______	_____	لوح گلی	نقشبرجسته	مهر مسطح سنگی	نقاشی دیواری	آثار حاوی نقوش
_____	_____	_____	_____	_____	_____	____	فقط شاه	شخص در حال شکار
_____	_____	_____	_____	_____	_____	_____	سواره با اسب	حالات شکار
	_____	_____	_____	_____	_____	نیزه	تیروکمان	انواع سلاح
_____	_____	_____	تفننی معیشتی	معیشتی	تفننی	مذهبی تفننی	مذهبی	هدف

جدول شماره 3 . مشخصات کلی شکار در دوره اشکانی

شکار در دوره ساسانیان:

مضمون شکار و شکارگری در دو زمینه هنری عهد ساسانی دیده شده است:یکی در نقشبرجسته های صخره ای و دیگری در فلزکاری.با این تفاوت که مضمون شکار در این دوره مضمونی کاملا سلطنتی به خود می گیرد و در هیچ یک از صحنه ها فرد عادی یا حتی الهه یا کاهن در حال شکار نیستند و به نوعی شکار شخص شاه به تصویر در می آمده است. ترکیب بندی،ترتیب دقیق پیکره ها و غول پیکر نشان دادن شخص شاه نسبت به کل صحنه از ویژگی های مضمون شکار در نقش برجسته ها است. مضمون شکار در فلزات سیمین عهد ساسانی در رابطه با چهار حیوان دیده شده است. شکار شیر، گراز، گوزن و بزکوهی( احمدی پیام،104،1388).درجه اهمیت موضوع شکار در این دوره تا حدی بود که یک نفر به عنوان شاه بان (قوشچی باشی) مسولیت نگهداری و حراست از شکارگاه ها را داشت و امور مربوط به شکار به او واگذار شده بود(کریستن سن،1370، 490).اهمیت شکار برای پادشاهان ساسانی تا حدی بود که لقب نرسی را نخشیرگرد (نخجیرگان) یعنی شکار کننده حیوانات نهادند و بهرام پنجم که در شکار تبحر و مهارت خاصی داشت به بهرام گور شهره گردید.

 

گرگ	غزال	گوزن	مار	خرس	گورخر	گراز	شیر	حیوانات شکارشده
_____	_____	_____	_____	لوح گلی	نقشبرجسته	مهر مسطح سنگی	نقاشی دیواری	آثار حاوی نقوش
_____	_____	_____	_____	_____	_____	_____	فقط شاه	شخص در حال شکار
_____	_____	_____	_____	_____	_____	_____	سواره با اسب	حالات شکار
_____	_____	_____	_____	_____	_____	نیزه	تیروکمان	انواع سلاح
_____	_____	_____	تفننی معیشتی	معیشتی	تفننی	مذهبی تفننی	مذهبی	هدف

جدول شماره 4 . مشخصات کلی شکار در دوره ساسانی

انتشار یافته برای اولین بار در این وبگاه

"ذکر منبع حرفه یی گری شما را نشان میدهد"