اولین مسجد ـ مقبره از دوره فاطمیان (حک: 297ـ567) در قاهره. این مسجد در مشرق قاهره، در ناحیه جَبَل مُقَطَّم، واقع است . نام آن، طبق کتیبه مرمرینی در مدخل بنا، از اسم سازنده‌اش، امیرالجیوش بدرالجمالی(متوفی 487)، وزیر مسیحی مستنصر فاطمی، گرفته شده و بر اساس همان کتیبه، مشهدالجیوشی نیز خوانده شده است (سعاد ماهرمحمد). در جانب چپ محراب، قبری هست که مردم آن را مدفن بدرالجمالی می‌دانند ، اما به گفته مقریزی ، بدرالجمالی در محل دیگری مدفون است. کمال‌الدین سامح ، علاوه بر بدرالجمالی، دفن پسر او، ملک افضل (وزیر فاطمیان در سالهای 486، 514)، را نیز در این محل محتمل دانسته است.
تاریخ ساخت مسجد جیوشی، به استناد کتیبه آن است (فاطمه محمد محجوب). در منابع تاریخی، به جز اشاره ابن‌میسّر در اخبار مصر ، اطلاعی در باره این بنا نیامده است. این مسجد در دوره عثمانی خانقاه بوده است و آن را زاویه الجیوشی می‌خوانده‌اند (سعاد ماهرمحمد؛ برنس ـ ابوسیف).
دیوارهای مسجد از سنگ و سایر قسمتها، مانند طاقها و گنبدها و سقفها، از آجر است . این مسجد، بدون احتساب منار و اتاقی در هر یک از طرفین آن و یک گنبدخانه کوچک، مستطیلی است به طول 5/22 متر از مغرب به مشرق و عرض 17 متر از جانب قبله تا ضلع مقابل آن . ورودی اصلی مسجد، با دری ساده و بدون تزیین، در بخش پایین منار مسجد، که بر محور قبله قرار دارد، جای گرفته است. بعد از ورودی، راهرو و سپس صحن قرار دارد. در دو طرف منار دو اتاق کوچک ساخته شده است. اتاق سمت چپ دارای طاق متقاطع است و اتاق سمت راست مسقف نیست و با پلکانی که در آن تعبیه شده است، می‌توان به صحن مسجد دسترسی پیدا کرد . صحن مسجد مستطیلی به طول 5/6 و عرض 5/5 متر است . در ضلع جانب قبله صحن، شبستان و در هریک از طرفین صحن یک اتاق مستطیل شکل واقع شده است که ورودی قوس‌داری به جانب حیاط دارند . نمای ورودی شبستان را سه طاق تشکیل میدهد که روی دو جفت ستون قرار گرفته‌اند .
شبستان، که بیش از نصف مساحت مسجد را شامل می‌شود، از شش محوطه مربع‌شکل تشکیل شده است، که در دو فرش‌انداز موازی با دیوار قبله قرار گرفته‌اند. در این شبستان ستونی وجود ندارد و طاقهای متقاطع بر دیوارها تکیه زده‌اند . به غیر از محوطه جلو محراب، بقیه محوطه‌ها دارای طاقهای متقاطع‌اند. در بالای محوطه محراب، گنبدی قرار دارد که قاعده آن مربع‌شکل بوده و سپس، با استفاده از سِکُنجهای ساده، به هشت ضلعی تبدیل شده است. ساقه گنبد نیز پنجره‌های نورگیر دارد. قوس بالای محراب بر دو ستون تکیه زده و اطراف محراب نیز با کتیبه‌هایی به خط کوفی از آیات قرآن و نقوش برجسته گیاهی، مانند خوشه انگور، گچبری شده است. در بالای محراب دایره‌ای هست که نام محمد و علی در آن نوشته شده است. این محراب، با گچبریهای زیبایش، از نفیس‌ترین محرابهای عصر فاطمیان محسوب می‌گردد . اتاق کوچک گنبدداری در شمال‌شرقی بنا وجود دارد که احتمالاً پس از تکمیل بنای اولیه به آن افزوده شده است (برنس ـ ابوسیف، همانجا).
منار مسجد، با بیست متر ارتفاع از یک بدنه اصلی با قاعده مستطیل به ارتفاع 18/14 متر و دو طبقه در بالای آن تشکیل شده است. قاعده طبقه اول، مربع شکل و قاعده طبقه دوم، هشت ضلعی است و گنبد آجری کوچکی نیز بر فراز آن قرار دارد. هر دو طبقه در تمام اضلاع پنجره‌های طاقدار دارند . این منار شبیه منار جامع قیروان (قرن سوم) است. ویژگی این منار وجود تزیینات مقرنس بر قرنیز بخش مربع شکل آن است و این نخستین مقرنس‌کاری است که در بناهای مصر شناسایی شده است (برنس ـ ابوسیف، عکاشه). این منار، که درِ ورودی آن نیز شکل خاصی دارد، از مهم‌ترین منارهای اولیه در معماری اسلامی مصر محسوب می‌گردد، زیرا از آن به بعد در ساخت منار، با ایجاد تغییراتی در تزیینات یا در بخش هشت ضلعی آن، تحول صورت گرفت .
از نکات شایان توجه در مسجد جیوشی، وجود دو اتاق کوچک با گنبد و محراب و عرض کمتر از یک متر بر بام مسجد است که به‌درستی مشخص نیست به چه منظور ساخته شده‌اند. احتمال داده‌اند که مکان استقرار نگهبانان، محلی برای عبادت و ذکر و تمرکز یا جای استقرار مؤذن، به شیوه مساجد ایرانی، بوده باشند (برنس ـ ابوسیف ؛ پترسن). مسجد جیوشی، از نظر معماری، بنایی منحصر به فرد است. حتی معلوم نیست که کارکرد دقیق آن در گذشته چه بوده است؛ بعضی معتقدند که این بنا برج مراقبتی در شکل و شمایل مسجد یا بنایی نمادین، به مناسبت پیروزیهای نظامی بدرالجمالی، بوده (برنس ـ ابوسیف ، پترسن). به عقیده مؤنس است ، بدرالجمالی این مکان را مشهدی برای امام علی علیه‌السلام در نظر گرفته بود. با این همه، مسجد جیوشی با ساختار مسجد ـ مقبره، که در دوره فاطمیان شکل گرفت ، تناسب بیشتری دارد.
انتشار یافته برای اولین بار در این وبگاه
"ذکر منبع حرفه ای گری شما را نشان میدهد"
